Η μηχανή

Η λέξη μηχανή από μόνη της μπορεί να σημαίνει πολλά και διαφορετικά πράγματα: Μπορεί να είναι κάποιο μηχάνημα, μπορεί μια μοτοσυκλέτα ή μια περίεργη κατάσταση που έχει στηθεί επιτούτου. Για τα χωριά μας όμως μηχανή ήταν το ελαιοτριβείο. Ο όρος επικράτησε λένε οι πληροφοριακές πινακίδες όταν έγινε εκμηχάνηση της διαδικασίας παραγωγής λαδιού, κάτι που έγινε στα τέλη του 19ου αιώνα, με την είσοδο του ατμού στην παραγωγή.

Από τα πολύ παλιά χρόνια οι άνθρωποι είχαν πάρει χαμπάρι πως το λάδι ήταν ένα καταπληκτικό προϊόν για πολλές χρήσεις (από το να νοστιμεύει το φαΐ μέχρι να φωτίζει). Οπότε φρόντιζε να το παίρνει με κάποιον τρόπο. Απ' τα διάφορα λάδια εδώ στη μεσόγειο είχαμε το λάδι της ελιάς (και μάλλον την εποχή εκείνη ελάχιστα ακόμα είδη μπορούσαν να δουν). Και πώς παίρνουμε το πολύτιμο λάδι από την ελιά; Μα να την λιώσουμε, να την κάνουμε πολτό και να το ξεχωρίσουμε. Και για την πολτοποίηση της ελιάς (την έκθλιψη) χρησιμοποίησαν πέτρες σαν αυτή της φωτογραφίας που με το κατάλληλο αυλάκι οδηγούσε το χυμό εκεί που ήθελαν. Κι εκεί περίμεναν πώς και πώς να κατασταλάξει και να μαζέψουν από πάνω το λάδι (που μιας και δεν αναμιγνύεται εύκολα με το νερό και είναι κι ελαφρύτερο ανεβαίνει στο πάνω μέρος).

Η διαδικασία της έκθλιψης έμενε περίπου ίδια. Μεγάλωσαν οι πέτρες, για το στρίψιμο και το τρίψιμο επιστρατεύτηκαν άνθρωποι και γαϊδούρια και άλλα υποζύγια αλλά από κει και πέρα, η διαδικασία ήταν ίδια. Μέχρι που μπήκε στη μέση ο ατμός. Και ανακαλύφθηκε η ατμομηχανή. Κι από κει και πέρα η διαδικασία του να πάρουμε το λάδι απ' την ελιά άλλαξε εντελώς. Τόσο, που αυτή η μηχανή έγινε το όνομα του χώρου που γίνονταν όλες οι απαραίτητες δουλειές (και δεν ήταν λίγες).

Η μηχανή του χωριού μου και μια άλλη στο Μόλυβο

Κι όπως έχω ξαναπεί κάθε χωριό είχε οπωσδήποτε μία αλλά μπορεί και δυο και τα μεγάλα (όπως το Πλωμάρι) περισσότερες. Η μια ήταν συνεταιριστική. Η άλλη ιδιωτική. Δούλευαν όλες και δεν προλάβαιναν. Και οι αγρότες που ήθελαν να τα έχουν καλά με όλους πήγαιναν έψαχναν ποια θα τους εξυπηρετήσει καλύτερα. Έχω ξοδέψει πολλές ώρες παρακολουθώντας αυτή τη μαγική διαδικασία που η ελιά γίνεται λαδάκι. Αρκετούς χειμώνες σχολώντας από το σχολείο, πήγαινα να πάρω ψωμί. Το χωριό είχε δυο φούρνους και οι δυο κοντά σε μηχανές. Με το ψωμί παραμάσχαλα έκανα στάση στην κοντινή και χάζευα με τις ώρες. Έτσι ξέρω θεωρητικά όλη εκείνη τη διαδικασία, όπως γινόταν τότε. Και θα σας την αφηγηθώ στα επόμενα, αλλά σε χρόνο ενεστωτικό, θα την ξαναζήσω και θα τη γράψω σαν να γίνεται τώρα, μπροστά στα μάτια μου.

Η μηχανή του Βρανά φτιάχτηκε στα τέλη του προπροηγούμενου αιώνα. Έκανε τον κύκλο της και σήμερα, ανακαινισμένη, λειτουργεί ως μουσείο.

Της ίδιας περίπου εποχής κι η "μηχανή της κοινότητας" που (κατάλληλα ανακαινισμένη κι αυτή) έγινε μουσείο του ιδρύματος της Πειραιώς.

Η μηχανή στο Πέραμα της Γέρας. Ανακαινισμένη αλλά άγνωστης σε μένα χρήσης, πιθανά για εκθέσεις.

Η ιδιωτική μηχανή του Τρύγονα (του Κουκάρα, αυτή που έδινε και ρεύμα κάποτε) που σήμερα έχει αλλάξει χέρια κι έχει μετατραπή σε σύγχρονο εργοστάσιο της Ελαιουργίας Πρωτούλη.

Ανάμεσα στις μηχανές ξεχώριζαν κάποιες ειδικές. Αυτές που έπαιρναν την πυρήνα, (που θα πούμε τι εννοούμε μ' αυτή τη λέξη, έτσι στο θηλυκό) και την επεξεργάζονταν παραπέρα. Με διύλιση έβγαζαν από μέσα και τα τελευταία ίχνη λαδιού (το λεγόμενο πυρηνέλαιο) και το υπόλοιπο, ξερό πια το έδιναν είτε πίσω στις μηχανές να χρησιμοποιηθεί ως καύσιμη ύλη για τον ατμό (ή το ζεστό νερό όταν για κάποιο διάστημα άλλαξε η ατμομηχανή από ντιζελοκίνητη μηχανή) ή για απανθράκωση για να χρησιμοποιηθεί για ζέσταμα στα μαγκάλια μας. Δεν ξέρω πόσες πυρηνομηχανές είχε το νησί. Την εποχή εκείνη (δεκαετία του 60) υπήρχε μια λίγο έξω από το Πλωμάρι. Έκλεισε και τα κτίριά της χρησιμοποιήθηκαν για χρόνια ως αποθήκες για ζωοτροφές που έφερνε η Ένωση συνεταιρισμών μέχρι που σταμάτησε κι αυτή η χρήση και τελευταία πουλήθηκε για να γίνει πολυτελές ξενοδοχείο. Μια άλλη (αυτή στις φωτογραφίες) έμενε μέχρι πρόσφατα σε λειτουργία στο Ντίπι. Μύριζες τη χαρακτηριστική μυρουδιά από αρκετά μακρυά. Τελευταία έχει κι αυτή σταματήσει(;) (δεν είμαι σίγουρος, βλέπω τον πύργο σκουριασμένο κι η μυρωδιά λείπει πια).