Ψέματα και στατιστική

Σύμφωνα με τον Μαρκ Τουέιν υπάρχουν "Ψέματα, καταραμένα ψέματα και στατιστική". Δηλαδή η λέξη "στατιστική" χρησιμοποιείται ως υπερθετικός βαθμός του ψέματος. Ο Τουέιν το αποδίδει στον Αμερικανό πρόεδρο Ντισραέλι, αλλά μάλλον είναι δική του έκφραση. Μετράει πάνω από 100 χρόνια αυτή η φράση, όμως δεν έχει χάσει την επικαιρότητά της. Ως τίτλος έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές από τότε σε διάφορες διαλέξεις. Θυμάμαι μια τέτοια που παρακολούθησα πριν μερικά χρόνια και την είχε διοργανώσει η ομάδα μαθηματικών "Θαλής και φίλοι". Ομιλητής, καθηγητής του Οικονομικού πανεπιστημίου (πρώην ΑΣΟΕΕ) και προφανώς ήξερε καλά τι έλεγε. Κι έλεγε ακριβώς πως η στατιστική που είναι επιστήμη και μπορεί να είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο μπορεί εύκολα να χρησιμοποιηθεί (ηθελημένα ή από λάθος) για να δώσει τα πιο απίθανα αποτελέσματα.

(Μου) είναι γνωστό από τα μαθηματικά πως όταν θέλεις να κάνεις μια στατιστική υπάρχουν δυο πολύ δύσκολα προβλήματα που πρέπει να λύσεις: α) πώς θα διατυπωθούν οι ερωτήσεις ώστε να μπορούν να απαντηθούν με μετρήσιμο τρόπο αλλά χωρίς να διαστρεβλώνεται η πραγματικότητα και β) αν η στατιστική θα γίνει με δειγματοληψία (=γκάλοπ στα ελληνικά) πώς θα επιλεγεί το δείγμα ώστε να είναι μεν τυχαίο αλλά να είναι και αντιπροσωπευτικό. Αν δεν λυθούν αυτά τα δυο προβλήματα δεν γίνεται στατιστική αλλά κάτι άλλο που δεν ξέρω πώς λέγεται. Εκτός κι αν θέλω να καταλήξω σε συγκεκριμένο συμπέρασμα και βάζω τη στατιστική μπροστά για να δικαιολογήσω το συμπέρασμα που έχω καταλήξει από ΠΡΙΝ.

Παράδειγμα μια τελευταία "στατιστική" από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ, ναι, ο ένας απ' τους τρεις πυλώνες της τρόικας). Σύμφωνα μ' αυτήν οι Κύπριοι είναι κατά μέσον όρο πιο πλούσιοι από τους Γερμανούς και γενικότερα οι νοτιοευρωπαίοι είναι σε καλύτερη (ή έστω περίπου ίδια) μοίρα από τους βόρειους. Πώς γίνεται αυτό; Προφανώς ο τρόπος που γίνονται οι υπολογισμοί, η μεθοδολογία δηλαδή της έρευνας, είναι προβληματική.

Καταρχάς αυτός ο μέσος όρος είναι αρκετά μπαγαπόντης. Π.χ. αν προσθέσουμε το μισθό του προέδρου μιας τράπεζας και το μισθό ενός υπαλλήλου και τους διαιρέσουμε δια δύο θα έχουμε το μέσο όρο των μισθών τους. Που είναι ένα νούμερο χωρίς καμιά ουσία. Ακόμα κι αν πάρουμε όλους τους μισθούς σε μια τράπεζα (ή οποιαδήποτε άλλη επιχείρηση, τυχαίο το παράδειγμα) και βγάλουμε τον μέσο όρο, πάλι πλασματικός θα είναι αν σ' αυτούς έχουμε βάλει και τους μισθούς του διοικητικού συμβουλίου που διαμορφώνονται στο ύψος που οι ίδιοι θέλουν. Έστω κι αν είναι λίγοι αυτοί, η διαφορά είναι τόσο μεγάλη που ο μέσος όρος που θα προκύψει θα είναι ανεβασμένος αρκετά και δεν θα ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Από κει και πέρα είναι το τι ακριβώς προσπαθεί να αποτιμήσει η έρευνα που υπολογίζει τον πλούτο των νοικοκυριών. Τι ακριβώς σημαίνει πλούτος ενός νοικοκυριού; Εμένα ας πούμε θα με κατέτασσε στους πλούσιους. Γιατί έχω ιδιόκτητο σπίτι στο οποίο μένω. Άσχετα αν για να το έχω αυτό το σπίτι πληρώνω κάθε μήνα δόση στην τράπεζα αντί για νοίκι. Αλλά θα μου πείτε, την ίδια λογική δεν έχει και η εφορία; Η πληρωμή της δόσης είναι τεκμήριο που προστίθεται στο τεκμήριο που προκύπτει απ' το ότι έχεις δικό σου σπίτι. Όταν δηλαδή το ξεπληρώσω (δεν αργώ, ν' απαλλαγώ) τότε το τεκμήριό μου θα είναι μικρότερο. Αν είναι δυνατόν.

Τα αποτελέσματα αυτά τα παίρνει κι ο Σπίγκελ και λέει πως δεν πρέπει να πληρώνουν οι φτωχοί βόρειοι αλλά οι πλούσιοι νότιοι να δώσουν απ' αυτά που έχουν. Οι κυβερνήσεις των χωρών με οικονομικό πρόβλημα (αν και όπως εμφανίζεται αυτό) να πάρουν την περιουσία των πολιτών τους. Βασικά αυτό είναι το "μαζί τα φάγαμε" του Πάγκαλου από μαι άλλη σκοπιά. Δεν ενδιαφέρει δηλ. ποιος φταίει για το πρόβλημα. Τα λεφτά να βρεθούνε και ποιος νοιάζεται πώς. Μα τότε; Πάνε οι αρχές της ελεύθερης οικονομίας και η αγιότητα του ιδιωτικού κεφαλαίου που πρεσβεύει ο καπιταλισμός; Ε, αν αυτό τον βολεύει γιατί όχι.

Ακόμα όμως κι η Μέρκελ δεν το άντεξε και πρόβαλε κάποιες αντιρρήσεις. Είπε δηλαδή πως «Καθαρά στατιστικά, χώρες όπως η Ισπανία, η Κύπρος ή η Ελλάδα είναι ανά νοικοκυριό πλουσιότερες από εμάς. Αλλά, προσοχή, η στατιστική είναι παραμορφωμένη. Σε αυτές τις χώρες είναι πολύ περισσότεροι οι ιδιοκτήτες κατοικιών και διαμερισμάτων, κυρίως ως μέσο εξασφάλισης των γηρατειών τους. Στη Γερμανία υπάρχει ισχυρό νομικό και συνταξιοδοτικό σύστημα. Οι υψηλές αποδοχές των Γερμανών στη σύνταξη δεν περιλαμβάνονται ωστόσο στη στατιστική για την περιουσία ούτε η ιδιοκτησία ακινήτων των Γερμανών στο εξωτερικό, με αποτέλεσμα ο πλούτος να εμφανίζεται μικρότερος από ό,τι είναι». Πέρα απ' το τι θεωρεί κανένας ως αξία. Οι Γερμανοί π.χ. δεν αγοράζουν σπίτι, δεν ξοδεύουν γενικά όλο το χρόνο για να πάνε μια ή δυο βδομάδες διακοπές και να φάνε όσα μάζεψαν μέχρι τότε.

Τέλος πάντων το θέμα είναι πως πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί όταν διαβάζουμε μια στατιστική (είτε πρόκειται για τον πλούτο σε διάφορες χώρες είτε για την εκλογική δύναμη των κομμάτων). Ας πούμε έχει τύχει να με πάρουν τηλέφωνο για μια τηλεφωνική δημοσκόπηση κι υπήρχαν αρκετές ερωτήσεις στις οποίες η απάντηση που ήθελα να δώσω δεν υπήρχε μέσα στις δυνατές απαντήσεις που είχα να διαλέξω. Έτσι άλλες φορές διάλεγα κάτι σχετικό μ' αυτό που ήθελα κι ας μην ήταν η δική μου γνώμη ενώ σε άλλες κατέληγα στο ΔΓ/ΔΑ (= Δεν γνωρίζω/Δεν απαντώ) που σημαίνει πως η συγκεκριμένη απάντηση κατέληγε στον κάλαθο των αχρήστων.