Βαλαάδες και Τουρκοκρητικοί

Στα σχόλια του χθεσινού άρθρου του Σαραντάκου έγινε αναφορά στους Βαλαάδες. Τον όρο μέχρι χθες δεν τον ήξερα, αλλά την περίπτωσή τους την ήξερα πολύ καλά. Βαλαάδες, λοιπόν, λέγονταν οι μουσουλμάνοι αλλά ελληνόφωνοι της δυτικής Μακεδονίας. Παρόμοια περίπτωση κι οι Τουρκοκρητικοί. Κι έχω γνωρίσει κι απ' τις δυο περιπτώσεις :) Και τους δυο το μακρινό 1998. Μόνο που οι πρώτοι δεν ήξεραν πως είχαν αυτό το όνομα. Αλλά ας διηγηθώ τα γεγονότα με τη σειρά, κι είναι αρκετά.

Μέχρι το 1997 δεν είχα επαφή με την Τουρκία παρά μόνο απ' ό,τι άκουγα από τα ραδιόφωνα ή διάβαζα σε εφημερίδες και περαδώθε. Την έβλεπα από την παραλία που έκανα μπάνιο στη Μυτιλήνη αλλά είναι κάμποσα μίλια μακρυά. Το 1996 βρίσκομαι πολύ κοντά της, στο Διδυμότειχο. Που δεν ήταν μόνο κοντά σαν απόσταση (ο δρόμος σε κάποια σημεία περνάει ακριβώς δίπλα απ' τον ποταμό που χωρίζει τις δυο χώρες, όταν πηγαίναμε για βόλτα στην Τσίγλα βλέπαμε απέναντι τον Τούρκο τον σκοπό, φτάναμε μέχρι τα σύνορα στις Καστανιές κλπ, οι μιναρέδες του μεγάλου τζαμιού (Σελιμιγιέ) της Αδριανούπολης φαίνονταν από πάρα πολλά σημεία που κυκλοφορούσαμε) αλλά ήταν σ' όλες τις συζητήσεις των ντόπιων. Ήταν επηρεασμένοι από τη γειτνίαση.

Η γέφυρα της Αδριανούπολης

Τον Νοέμβρη του 1997 διοργανώνεται μια εκδρομή συναδέλφων προς τη γειτονική χώρα. Το πρόγραμμα έλεγε αναχώρηση στις 8:30 από Ορεστιάδα ώστε να περάσουμε με το άνοιγμα του τελωνείου στις 9, να δούμε την Αδριανούπολη και μετά να πάμε μέχρι Σηλυβρία για μεσημεριανό (αυτό ήταν τελείως τρελό, αλλά δεν το σχολιάζω τώρα). Το πρόβλημα ήταν πως από το τελωνείο στις Καστανιές δεν πέρναγαν λεωφορεία (και το πρακτορείο δεν το ήξερε - αλλά δεν ήταν το μόνο σημείο ανοργανωσιάς του πρακτορείου). Έτσι πήγαμε μέχρι τους Κήπους και μιας και είχαμε απομακρυνθεί απ' την Αδριανούπολη κι απ' την άλλη η ώρα είχε περάσει, συνεχίσαμε για τη Σηλυβρία. Φτάσαμε στις 15:30 και μας είπαν πως θα φύγουμε σε μια ώρα, διαμαρτυρηθήκαμε και φύγαμε σε δυο (πάλι λίγο ήταν για τόσο ταξίδι) και γυρίσαμε απ' την εκδρομή έχοντας δει ένα μεγάλο μέρος της Ευρωπαϊκής Τουρκίας μέσα από το λεωφορείο.

Στο δρόμο για Σηλυβρία. Έχουμε ξενάγηση από τον τότε προϊστάμενο του γραφείου που συμμετείχε στην εκδρομή

Η εκδρομή ήταν σκέτη αποτυχία, αλλά μας έδειξε πως δεν είναι τίποτα το φοβερό να βρεθείς απ' την άλλη μεριά των συνόρων. Έτσι, εμείς σαν οικογένεια και μια συνάδελφος ακόμα είπαμε να συμμετάσχουμε σε μια πρωτομαγιάτικη εκδρομή προς Κωνσταντινούπολη. Πέμπτη προς Παρασκευή ξημερώματα θα βρίσκαμε το γκρουπ, Τετάρτη απόγεμα με ειδοποιούν πως δεν μαζεύτηκαν αρκετά άτομα κι η εκδρομή ματαιώνεται. Μου τη δίνει τελείως και βγαίνω στο Διδυμότειχο να βρω τρόπο για μια ημερήσια εκδρομή στην Αδριανούπολη, αλλά ανακαλύπτω πως είναι θρύλος το ότι είναι εύκολο να πας μέχρις εκεί με ταξί κ.ά. Κι αποφασίζουμε να πάμε με το δικό μας αυτοκίνητο. Τρέχουμε λίγο για τις διαδικασίες, αλλά την Παρασκευή το πρωί περνάμε τα σύνορα.

Το Σελιμιγιέ τζαμί και μπροστά άγαλμα του αρχιτέκτονά του Σινάν.

Κάνουμε τη βόλτα μας στην Αδριανούπολη και κάποια στιγμή ακούμε το μουεζίνη που καλούσε τους πιστούς για τη μεγάλη προσευχή της Παρασκευής. Κάνουμε χάζι και δεν δίνουμε σημασία. Συνεχίζουμε τη βόλτα μας που μας βγάζει στο μεγάλο τζαμί που λέγαμε. Βρισκόμαστε στον περίβολο, βλέπουμε τον κόσμο που μπαίνει και αρχίζει μια σειρά από αψυχολόγητες κινήσεις που ευτυχώς δεν είχαν κανένα κακό αποτέλεσμα. Προτείνω στο Δημήτρη να μπούμε στο τζαμί (με τη συμφωνία πως θα κάνουμε ό,τι κάνουν - θα ήταν εντελώς προκλητικό να υπάρχουν δυο χιλιάδες γονατισμένοι κι εμείς οι δυο όρθιοι). Γιατί λάθος; Μα ο Δημήτρης ήταν μόλις 9 χρονών, άρα τυπικά δεν έπρεπε να είναι με τους άντρες. Και τι δουλειά είχαμε μέσα στην πιο ιερή στιγμή της βδομάδας των μουσουλμάνων;

Μπροστά απ' το τζαμί. Ετοιμασίες για την προσευχή.

Μπαίνουμε μέσα (αφού βγάλαμε τα παπούτσια μας) και καθόμαστε κάτω όπως οι υπόλοιποι. Χαλαρά, είναι κάποιος που μιλάει, ακόμα δεν έχει αρχίσει η προσευχή, τι τους λέει δεν έχουμ' ιδέα. Ο διπλανός μου κάτι μου λέει. Αφού τούρκικα δεν ξέρω, τι να του απαντήσω, το αφήνω να περάσει. Αλλ' εκείνος επιμένει. Κι εν τη αφελεία μου του λέω "Γιουνάν, Γιουνάν". Πάει να πει Έλληνας. Χωρίς να σκεφτώ πως αυτό είναι μειονέκτημα εκείνη τη στιγμή γιατί οι άνθρωποι προσεύχονταν και τι δουλειά είχε ένας αλλόπιστος εκείνη την ώρα. Χώρια που αν ήταν τίποτα εθνικιστής θα είχα άλλα μπλεξίματα. Αλλά, εντελώς παραδόξως, με χτυπάει στο ώμο και μου λέει "γεια σου ρε παλικάρι". Σοκ και δέος.

Με τον Ριζά. Μόλις βγήκαμε κι ποζάρουμε σε μια αναμνηστική φωτογραφία

Πιάσαμε την ψιλοκουβέντα μέχρι που μας έκραξαν οι γύρω. Ήρθε κι η ώρα της προσευχής κι όταν τελειώσαμε απ' αυτά συνεχίσαμε την κουβέντα μας απ' έξω. Ο Ριζά (αυτό ήταν το όνομα του Τούρκου, γύρω στα 70 τότε) ήταν απ' την Προύσα κι είχε έρθει στην Αδριανούπολη να γκιζιρίσει (= περιηγηθεί). Και μας είπε πως στην Προύσα ήταν καμιά 200 άτομα που μίλαγαν τη γλώσσα της πατρίδας κι όποτε θέλανε να μιλήσουν και ν' ακούσουν ελληνικά μαζεύονταν σ' ένα συγκεκριμένο καφενείο. Πως η καταγωγή του ήταν από κάπου απ' τα Γρεβενά και πως με την ανταλλαγή η μάνα του βρέθηκε έξ' απ' την Προύσα κι εγκαταστάθηκε εκεί (ήταν δηλ. απ' τους Βαλλαάδες)! Ανταλλάξαμε και τηλέφωνα χωρίς να πιστεύουμε και πολύ πως θα ξαναβρεθούμε, αλλά το κισμέτ μας ήταν άλλο (ε, στην Τουρκία ήμασταν, το κισμέτ κάνει κουμάντο εκεί)!

Μετά από κάνα μήνα, το τριήμερο του Αγίου Πνεύματος δηλώνουμε συμμετοχή σε εκδρομή στη Βουλγαρία αλλά παράλληλα (αφού την είχαμε πάθει την προηγούμενη φορά) ετοιμάζουμε εναλλακτική και μια Κωνσταντινούπολη. Κι όταν μας λέει το πρακτορείο πως δεν μαζεύτηκε κόσμος, εμείς δεν στεναχωρεθήκαμε καθόλου. Παρασκευή μεσημέρι μία παρά πέντε ήμασταν στο ελληνικό γραφείο εξόδου, μία παρά δυο λεπτά στο τούρκικο. Στη μία κλείνανε κανονικά, αλλά τι να κάνουν, καθυστέρησαν μέχρι να ολοκληρωθούν οι διαδικασίες και να περάσουμε.

Βόλτα στην Ντάριτσα. Μας ξεναγεί ο Μουσταφά.

Κυριακή πρωί αποφασίζουμε να πάμε μέχρι την πρώην Αρετσού, τη σημερινή Ντάριτσα (Darıca), που ήταν το χωριό τους παππού της Μαρίας. Πάμε μέχρις εκεί και προσπαθούμε να βρούμε παλιά χνάρια. Μιλάμε αγγλικά σε κάτι πιτσιρίκια που δεν μας καταλαβαίνουν, πιάνουν όμως πως είμαστε Έλληνες και μας παίρνουν απ' το χέρι. Κάπου καθυστερώ εγώ και πλησιάζω βλέπω τη Μαρία με τους υπόλοιπους να μιλάνε με κάποιον. Και να μιλάνε κανονικά. Πάω κοντά και τον ακούω να λέει πως "έπαε ήντανε χωριό μεγάαλο". Ώπα, λέω, τι γίνετ' εδώ; Ο Μουσταφά (65 χρονών τότε) ήταν Τουρκοκρητικός. Οι παππούδες του είχαν έρθει απ' την Κρήτη και η γιαγιά του δεν δέχτηκε να μάθει τούρκικα. Απόκτησε 8 10 εγγόνια. Απ' αυτά τα 5, αυτά που θέλαν επαφή με τη γιαγιά, έμαθαν ελληνικά. Τα άλλα 3, δεν το θεώρησαν απαραίτητο! Ο Μουσταφά είχε πάει και μετανάστης στη Γερμανία όπου κάνοντας παρέα με Έλληνες, έμαθε ελληνικά πολύ καλύτερα.

Αλλά η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Γιατί φεύγοντας απ' την Ντάριτσα αποφασίζουμε να κάνουμε την παλαβάδα και να πάμε μέχρι την Προύσα και να βρούμε τον Ριζά. Πράγμα που γίνεται και στο σπίτι του μαθαίνουμε πολλά περισσότερα για την ιστορία του. Γιατί στο σπίτι (που βέβαια μας κάνουν το τραπέζι) μαζεύονται οι αδερφές του και η μάνα του!!! Στα 96 η γιαγιά να μας λέει ιστορίες απ' τα παλιά. Οι αδερφές ήρθαν ν' ακούσουν τη γλώσσα τους, γιατί αυτές ως γυναίκες δεν μπορούσαν να πάνε στο καφενείο και μόνο μεταξύ τους τη μιλάγανε. Αλλά εμείς τη μιλάγαμε πολύ ωραία γιατί αυτοί τόσον καιρό μεσ' στους Τούρκους την είχαν χαλάσει😀😀😀

Στο σπίτι του Ριζά. Έρχονται η μάνα του, οι αδερφές του και στο τέλος και ο αδερφός του. Επίσης η νύφη του (και βέβαια η γυναίκα του, η μόνη που δεν μιλάει ελληνικά, αλλά τα καταλαβαίνει).

Ας πω μερικές απ' τις ιστορίες της γιαγιάς. Μας είπε για τον παπα-Γιώργη που τους μάθαινε γράμματα (παρόλο που ήταν γυναίκα και δη τουρκοπούλα) και μας απήγγειλε (ναι, τόσα χρόνια μετά) από το αναγνωστικό που κάνανε. Μας είπε για την ανταλλαγή των πληθυσμών που κατέβηκαν με το βόδι (με κάρο δηλ. που το έσερνε βόδι) μέχρι τη Σαλονίκη όπου ο πατέρας της πούλησε το βόδι και μπήκαν στο βαπόρι που τους έβγαλε στη Σμύρνη. Που εκεί τους κυνήγησαν οι τσέτες γιατί τους έλεγαν "Φύγετε να πάτε στην πατρίδα σας, πατριώτες. Δεν είστε Τούρκοι εσείς. Εσείς δεν ξέρετε νερό να γυρέψετε να πιείτε. Δεν ξέρετε ψωμί να ζητήσετε να φάτε". Κι όπου φύγει φύγει. Πως πήγαν προς το Ικόνιο αλλά δεν τους άρεσε. Πως έψαχναν ένα μέρος να θυμίζει τον τόπο τους κι όταν έφτασαν κοντά στην Προύσα με το ψηλό βουνό από πάνω της (Ουλού, = Όλυμπος) και τη λίμνη (Απολλωνιάδα) από δίπλα τους άρεσε κι εγκαταστάθηκαν εκεί. Βέβαια αυτό με μπέρδεψε γιατί στα Γρεβενά κοντά λίμνη δεν ξέρω, αντίθετα μου κόλλαγε καλύτερα η Απολλωνία, δίπλα στη Βόλβη, κοντά στη Θεσσαλονίκη αλλά η σημερινή αναφορά πως οι Βαλαάδες ήταν οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι της δυτικής Μακεδονίας έρχεται να επιβεβαιώσει πως κάπου κοντά απ' τα Γρεβενά ήταν η καταγωγή.

Κι αφού ξαναγυρίσαμε στους Βαλαάδες, πάει να πει πως το σημείωμα τούτο έκανε τον κύκλο του κι ολοκληρώθηκε. Όσο για Τουρκοκρητικούς, μερικά χρόνια αργότερα συνάντησα αρκετούς στ' Αϊβαλί.